Κεφάλαιο 2 - Η νευροφυσιολογία του στρες

Αυτό είναι το “Κεφάλαιο 2” από το βιβλίο “Εφαρμογές Βιοανατροφοδότησης” και έχει τίτλο: “Η νευροφυσιολογία του στρες». Η Α.Ρ.Α. βιβλιογραφική αναφορά του είναι: “Χρηστίδης, Δ.Α. (2001). Εφαρμογές Βιοανατροφοδότησης. Αθήνα: Έλλην.”

Εάν χρησιμοποιήσετε ως παραπομπή αυτό το άρθρο μου (ή κάποιο άλλο) σε κάποια εργασία σας ή δημοσίευση, σας παρακαλώ πολύ να με ενημερώσετε. Θα χαρώ πολύ εάν μου στείλετε την εργασία σας για ενημέρωση. Σας ευχαριστώ προκαταβολικά.

Η νευροφυσιολογία του στρες

Το στρες μας απασχολεί ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Εχει αποδειχθεί η σχέση του με την εμφάνιση διάφορων διαταραχών:

σωματικών
συναισθηματικών ή ψυχολογικών
αποτελεί μια πολυσήμαντη έννοια για τους επιστήμονες
ιδιαίτερα δύσκολο να καθορίσουμε την έννοια του με σαφήνεια

Για το λόγο αυτό ο ορισμός προσαρμόζεται ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται η αντίδραση του στρες.

Ορισμός του στρες

Με νευροφυσιολογικούς όρους:

«στρες είναι το σύνολο των αλλαγών που συμβαίνουν στον οργανισμό όταν απειλείται ή κινδυνεύει από κάποιο ερέθισμα ή κατάσταση»

Τα ερεθίσματα αυτά μπορεί να είναι:

φυσικά
ψυχικά ή συναισθηματικά
πραγματικά ή φανταστικά
να προέρχονται τόσο από το εξωτερικό όσο και από το εσωτερικό περιβάλλον του ατόμου

Η αντίδραση του στρες ποικίλλει από άτομο σε άτομο:

Η ύπαρξη δηλαδή ενός συγκεκριμένου στρεσογόνου παράγοντα, όχι μόνο δε θα ενοχλήσει κάποια άτομα, αλλά και ανάμεσα στα οποία θα προκαλέσει στρες, αυτό θα εκφραστεί με διαφορετική ένταση και μορφή

Ορισμός του στρεσοπαράγοντα

«Στρεσοπαράγοντας καλείται οποιοδήποτε ερέθισμα ή κατάσταση εκλύει την αντίδραση του στρες στον ανθρώπινο οργανισμό»

Οι στρεσοπαράγοντες ταξινομούνται σε 3 κατηγορίες:

φυσικοί παράγοντες, που σχετίζονται με τη φυσική ακεραιότητα,
ξαφνικοί παράγοντες, που αφορούν ένα ξαφνικό ερέθισμα (π.χ. ξαφνικός κρότος) και αποσβένονται εύκολα και
γνωστικοί παράγοντες που αναφέρονται σε κινδύνους και απειλές του «γνωστικού μηχανισμού» και του «Εγώ»
- σχετίζονται με οποιαδήποτε «παγίδα» κατασκευάζει ο γνωστικός μηχανισμός και προκαλεί απόκλιση μεταξύ του πραγματικού και φανταστικού εαυτού
- έχουν έντονη υποκειμενική διάσταση

Λειτουργικός ορισμός του στρες

«ο μηχανισμός προετοιμασίας και προστασίας (ασφάλειας και ετοιμότητας) του οργανισμού για καταστάσεις «κινδύνου» όπου κινητοποιούνται όλα τα σωματικά συστήματα του οργανισμού έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η αντιμετώπιση της απειλής και, κατ’ επέκταση, η επιβίωσή του»

Νευροφυσιολογία του στρες

Εγκέφαλος
- Εγκέφαλος = κορυφαίο όργανο του Ν.Σ.: ελέγχει τα πάντα!
- Δύο κύριους ρόλους:
  - μέσω του νευρικού + ενδοκρινικού συστήματος ελέγχει όλες τις λειτουργίες του οργανισμού
    - όλες τις εκούσιες και τις ακούσιες λειτουργίες
    - π.χ. ομοιόσταση, μεταβολισμό, αντιδράσεις, κλπ
  - παράγει «νου»
    - όλες τις γνωστικές λειτουργίες
    - π.χ. σκέψη, μνήμη, ομιλία, διάθεση, κλπ
- προϊόν εξέλιξης του νευρικού συστήματος των οργανισμών
  - από την αρχή της εξέλιξης των ειδών, έχει ακολουθήσει μια μακρά πορεία αλλαγών
  - έχουν διατηρηθεί χαρακτηριστικά από κάθε στάδιο της εξελικτικής διαδικασίας
  - οι λειτουργίες κάποιων παλιών χαρακτηριστικών ελέγχονται από νεώτερες δομές («εμφανίζονται» σε περίπτωση βλάβης των νεώτερων δομών).
  - οι λειτουργίες κάποιων παλιών χαρακτηριστικών παραμένουν ίδιες στο πέρασμα του χρόνου
  - όσο πιο λειτουργικό το χαρακτηριστικό, τόσο πιο σταθερό έμεινε στο χρόνο
Αρχές της εξέλιξης
- Επιβίωση του «επικρατέστερου»
  - απαιτείται μηχανισμός επιβίωσης και μετάδοσης του γονιδιακού υλικού
  - Προσαρμογή στις συνθήκες του περιβάλλοντος
  - ανάπτυξη «όπλων»
Εξέλιξη του Νευρικού Συστήματος
- πρώτο στάδιο: νωτιαίος μυελός
  - αρχικά πολύ απλός – λίγοι νευρώνες
  - «βηματοδοτικές» λειτουργίες
  - που στη συνέχεια όμως εξελίχθηκε, ακολουθώντας τις «απαιτήσεις» εξέλιξης των ειδών
- δεύτερο στάδιο: παλαιός εγκέφαλος – τηλεγκέφαλος
  - ρύθμιση ρυθμού λειτουργιών του νωτιαίου μυελού
  - «ρυθμιστικές» λειτουργίες
  - βασικές ζωτικές λειτουργίες του οργανισμού (πέψη, αναπνοή, κυκλοφορία)
- τρίτο στάδιο: μεταιχμιακό ή λιμβικό σύστημα
  - «μηχανισμός σύνδεσης» αισθητηρίων ερεθισμάτων και οργανικών αντιδράσεων
  - εποχή που οι οργανισμοί άρχισαν να «βγαίνουν» από τη θάλασσα στην ξηρά
  - εποχή έντονης ανάπτυξης αισθητηρίων συστημάτων (π.χ. οπτικό: φως-σκοτάδι, σχήμα-ταχύτητα, χρώματα-αποστάσεις- κίνηση κ.α.
  - εποχή όπου μπορούμε να αναγνωρίζουμε το περιβάλλον και να αντιδρούμε αντίστοιχα, δηλαδή είμαστε πλέον σε θέση να αντιλαμβανόμαστε τον κίνδυνο και να προετοιμαζόμαστε για την αντιμετώπισή του
  - Αντίδραση “φυγή ή πάλη” του οργανισμού
  - πανίσχυρο αντανακλαστικό που είναι βαθιά ριζωμένο μέσα μας
  - μας προετοιμάζει μόλις αντιληφθούμε κίνδυνο, είτε να τρέξουμε όσο πιο γρήγορα γίνεται και να γλιτώσουμε είτε να τον παλέψουμε και να τον αντιμετωπίσουμε
- τέταρτο (και τελευταίο) στάδιο: εγκεφαλικός φλοιός
Το Νευρικό Σύστημα
- Κεντρικό Νευρικό Σύστημα
  - εγκέφαλος
  - νωτιαίος μυελός
- Περιφερικό Νευρικό Σύστημα
  - σωματικό νευρικό σύστημα
  - αισθητικό νευρικό σύστημα
  - κινητικό νευρικό σύστημα
- αυτόνομο νευρικό σύστημα
  - συμπαθητικό νευρικό σύστημα
  - παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα
Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα (ΑΝΣ)
- ελέγχει όλες τις αυτόματες λειτουργίες του οργανισμού, (καρδιά, αναπνοή, πέψη κ.α.), που
  - αν έπρεπε να τις ελέγχουμε εκούσια και συνειδητά,
    - θα ήμασταν αναποτελεσματικοί
    - θα σπαταλούσαμε όλη μας την ενέργεια και το χρόνο.
- ρυθμίζει και ελέγχει την αντίδραση “φυγή ή πάλη”
Το ΑΝΣ αποτελείται από 2 μοίρες:
- το συμπαθητικό νευρικό σύστημα (ΣΝΣ)
  - ευθύνεται για τη διέγερση όλων των συστημάτων του οργανισμού (εκτός των 3 που διεγείρει το ΠΝΣ)
  - προετοιμάζει το σώμα για ανάληψη έντονης δραστηριότητας (περίπτωση έκτακτης ανάγκης, αντίδραση “φυγής ή πάλης”) προκαλώντας αύξηση του καρδιακού ρυθμού και του ρυθμού της αναπνοής, και μείωση της λειτουργίας του πεπτικού συστήματος
- το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα (ΠΝΣ)
  - ευθύνεται για την κινητοποίηση και την καλή λειτουργία του αναπαραγωγικού (άμεσα), του πεπτικού (άμεσα) και του ανοσοποιητικού (έμεσα)
  - «χαλαρώνει» όλα τα υπόλοιπα
Το ΠΝΣ επιτελεί λειτουργίες που είναι γενικά αντίθετες μ΄ αυτές του συμπαθητικού ΝΣ. Το ΠΝΣ νευρώνει τα εσωτερικά όργανα (σπλάχνα) μειώνοντας τον καρδιακό ρυθμό, αυξάνoντας το ρυθμό της πέψης και γενικά προάγοντας τις λειτουργίες που παράγουν και εξοικονομούν ενέργεια και δεν εξυπηρετούν επείγουσες ανάγκες.
Παρά το γεγονός ότι το ΣΝΣ και το ΠΝΣ δρουν ανταγωνιστικά το ένα προς το άλλο, είναι πολλές φορές συγχρόνως δραστηριοποιημένα αλλά σε διαφορετικό βαθμό (φανταστείτε την εικόνα μιας τραμπάλας). Ορισμένες φορές τμήματα του ενός συστήματος μπορεί να είναι ιδιαίτερα ενεργοποιημένα συγχρόνως με τμήματα του άλλου.
το λιμβικό ή μεταιχμιακό σύστημα αποτελείται από δομές που
- αφ’ ενός έδωσαν την ικανότητα στους διάφορους οργανισμούς να αντιλαμβάνονται τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα και να αντιδρούν ανάλογα
- αφ’ ετέρου αποτέλεσαν την έδρα των συγκινήσεων και των συναισθημάτων, π.χ.
  - της ευχαρίστησης,
  - της σεξουαλικής επιθυμίας,
  - του φόβου κλπ.
Αντίδραση “φυγή ή πάλη” του οργανισμού
- αντανακλαστικό άμεσης προετοιμασίας του οργανισμού για αντιμετώπιση κινδύνου ή απειλής
  - ενεργοποιείται πάντα με την «αντίληψη» κινδύνου ή απειλής
  - πραγματοποιείται μέσω της συμπαθητικής διέγερσης
  - απειλή = πραγματική ή/και φανταστική
  - βαθμός ενεργοποίησης = ανάλογος βαθμού απειλής
- στόχος = άμεση προετοιμασία του οργανισμού για:
  - «φυγή» = να τρέξει όσο πιο γρήγορα γίνεται και να ξεφύγει από τον κίνδυνο
  - «πάλη» = να παλέψει με την απειλή
- και τα δύο απαιτούν άμεση και έντονη κινητοποίηση του μυϊκού συστήματος
- οι κύριες δραστηριοποιήσεις στοχεύουν:
  - στη μεταφορά θρεπτικών συστατικών και οξυγόνου στους μύες (καρδιακές, αγγειακές, αναπνευστικές, μεταβολικές κ.α. λειτουργίες)
  - στη διευθέτηση της σχέσης μεταξύ συμπαθητικού (διέγερση) και παρασυμπαθητικού (καταστολή)
  - στη δημιουργία συνθηκών επιβίωσης (παραλλαγή, πάγωμα, κρύψιμο, κ.α.)
Περιγραφή της Αντίδρασης “φυγή ή πάλη” του οργανισμού
- καρδιακές λειτουργίες = γρηγορότερη και εντονότερη μεταφορά
  - αύξηση ταχύτητας καρδιακού παλμού
  - αύξηση σφρίγους καρδιακού παλμού
- αγγειακές λειτουργίας = αύξηση πίεσης αίματος
  - αγγειοσυστολή (μείωση διαμέτρου των αγγείων), ειδικά στα επιφανειακά αγγεία (όπου συγκεντρώνεται ο μεγαλύτερος όγκος αίματος)
    - μείωση αιμορραγίας σε περίπτωση επιφανειακών τραυμάτων
  - μετατόπιση αίματος από τα σπλάχνα στους μύες – περαιτέρω εξοικονόμηση ενέργειας
- αναπνευστικές λειτουργίες = προσφορά οξυγόνου
  - αύξηση αναπνευστικού ρυθμού
  - βρογχοδιαστολή
- μεταβολικές λειτουργίες = προσφορά θρεπτικών συστατικών στους ιστούς του σώματος
  - έκκριση κορτιζόλης => απελευθέρωση χοληστερίνης (το καλύτερο καύσιμο για τους μύες)
  - ενεργοποίηση γλουκαγενητικού μηχανισμού (γλυκόζη, γλουκαγόνο, ινσουλίνη)
- εφίδρωση
  - ρύθμιση θερμοκρασίας σώματος
  - γλίστρημα από τα χέρια του εχθρού
- μυϊκό σύστημα
  - γενική αύξηση του μυϊκού τόνου = προετοιμασία για δράση
  - σύσφιξη όλων των σφιγκτήρων του σώματος (οισοφάγου, ουροδόχου, πρωκτού)
    - εφόσον αναστέλλονται οι πεπτικές λειτουργίες
    - για να μην αφήνουμε ίχνη πίσω μας, ενώ τρέχουμε για να σωθούμε
- ανόρθωση τριχών
  - επιβλητική αύξηση όγκου σώματος
  - μήνυμα στον εχθρό => έντονη διέγερση – έτοιμοι να παλέψουμε
- μυδρίαση = διαστολή της κόρης για εντονότερη αντίληψη του περιβάλλοντος
- απελευθέρωση ενδορφινών (ενδογενών μορφινών) για την αντιμετώπιση πόνου
- απελευθέρωση κορτιζονούχων ουσιών για την αντιμετώπιση τραυματισμών στους ιστούς του σώματος
- καταστολή των παρασυμπαθητικών λειτουργιών (πεπτικών, αναπαραγωγικών, ανοσοποιητικών)
Εγκεφαλικός φλοιός
- αποτέλεσμα της εξέλιξης του μεταιχμιακού συστήματος: μάθηση και μνήμη
  - Η εξέλιξη του μεταιχμιακού συστήματος είχε σαν αποτέλεσμα την τελειοποίηση δυο ισχυρών εργαλείων, της μάθησης και της μνήμης που έκαναν τους οργανισμούς πιο προσαρμόσιμους και ευέλικτους. Η προσθήκη νέων στρωμάτων εγκεφαλικών κυττάρων σχημάτισαν το νεοφλοιό που αποτελεί την έδρα της σκέψης
  - Εμπεριέχει τα κέντρα επεξεργασίας πληροφοριών και χειρισμών συμβόλων (λογική σκέψη)
- το ανώτατο στρώμα (επίπεδο) της εξέλιξης του Ν.Σ.
- απαντάται στα ανώτερα θηλαστικά και πολύ περισσότερο στον άνθρωπο δίνοντας του την ικανότητα
  - να αντιλαμβάνεται,
  - να αισθάνεται,
  - να επεξεργάζεται διάφορα ερεθίσματα και
  - να αντιδρά,
    - όχι αυτόματα – αντανακλαστικά, αλλά
    - κατόπιν επεξεργασίας – σκέψης
    - αντανακλαστικό φυγής ή πάλης: ελέγχεται από γνωστικές λειτουργίες οι οποίες είναι υπεύθυνες για την ερμηνεία μίας κατάστασης.
      - Κάθε ερέθισμα περνά από μία στιγμιαία διαδικασία αξιολόγησης
      - «μεταφράζεται» σε «θετικό», «αρνητικό» «ουδέτερο»
      - αρνητικό: αυτόματα αποτελεί στρεσοπαράγοντα
      - εκλύει την αντίδραση “φυγή ή πάλη”
      - άμεση διέγερση του ΣΝΣ
    - Βέβαια, στη σημερινή εποχή:
      - οι στρεσοπαράγοντες δεν είναι ερεθίσματα ή πληροφορίες άμεσα απειλητικές για τη ζωή μας
      - οι κίνδυνοι έχουν πάψει να είναι φυσικοί και είναι πλέον γνωστικοί
      - μετά από λανθασμένη ερμηνεία μίας κατάστασης (που δεν απειλεί την ακεραιότητα μας)
      - ή κάποιας υπερβολικής εκτίμησης ως προς το μέγεθος του κινδύνου
      - προκαλείται μία παρατεταμένη συμπαθητική διέγερση, χωρίς εκτόνωση
      - ακόμα και ελλείψει κάποιου στρεσοπαράγοντα όταν ο οργανισμός αποκτήσει τη συνήθεια να «εκφράζεται» με τον τρόπο αυτό (συμπαθητική διέγερση)

Σύνδρομο Γενικής Προσαρμογής

Περιγράφει την τις φάσεις της νευροφυσιολογικής αντιμετώπισης ενός στρεσοπαράγοντα (κινδύνου – απειλής) από τον οργανισμό.

Φάση πανικού (Φυγή ή Πάλη)
- αντίληψη απειλής
- άμεση κινητοποίηση αντίδρασης Φυγή ή Πάλη (συμπαθητική διέγερση)
  - έντονη δραστηριοποίηση του νευρικού συστήματος για άμεση κινητοποίηση των εκτελεστικών οργάνων
  - έντονη δραστηριοποίηση του ορμονικού συστήματος για διατήρηση της κινητοποίησης των εκτελεστικών οργάνων
  περιγράφει το «ξάφνιασμα», τη «πρώτη επαφή» με το στρεσοπαράγοντα, το «συναίσθημα που δημιουργείται»
Φάση αντίστασης
- ο οργανισμός συνεχίζει να αντιστέκεται στην απειλή
- η συμπαθητική διέγερση διατηρείται κυρίως μέσω ορμονικών μηνυμάτων, λόγω εξάντλησης των νευροδιαβιβαστικών αποθεμάτων
- η συμπαθητική διέγερση είναι ανάλογη του μεγέθους της απειλής
  - περιγράφει την «κόπωση» του οργανισμού (και σε επίπεδο οργάνων και σε επίπεδο συναισθήματος), αυτό που νιώθουμε σαν στρες
Φάση κατάρρευσης
- συνέχεια της προηγούμενης φάσης
- λόγω παρατεταμένης ενεργοποίησης του συμπαθητικού συστήματος – σε αναλογία και της έντασης και της διάρκειας – εμφανίζονται συμπτώματα κόπωσης στο μέρος του οργανισμού που έχει την μεγαλύτερη προδιάθεση
  - εξαντλούνται τα αποθέματα του οργανισμού
  - ξεπερνιούνται τα όρια αντίστασης του οργανισμού
- το ξεπέρασμα των ορίων του οργανισμού έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση συμπτωμάτων, είτε σωματικών είτε ψυχολογικών, ανάλογα με την προδιάθεση του οργανισμού
  - π.χ. εάν το άτομο έχει «αδύνατη» καρδιά, η καρδιά του θα εμφανίσει τα (πρώτα) συμπτώματα
- η προδιάθεση μπορεί να είναι:
  - κληρονομική (γονίδια) – π.χ. «κατασκευαστική» ευπάθεια κάποιου οργάνου
  - «μαθημένη» (οικογένεια, περιβάλλον, εκπαίδευση από συνθήκες μάθησης: προσοχή, επιβράβευση, κ.α.)
- «τρόπος έκφρασης»
  - του ξεπεράσματος των ορίων: «δεν αντέχω άλλο»
  - της δυσανεξίας: «πονώ – υποφέρω»
  - του συναισθήματος: «δεν έχω όρεξη»
    - περιγράφει το επίπεδο των αποτελεσμάτων του στρες, ως σωματικά ή ψυχολογικά προβλήματα

Υπάρχει καλό στρες; (εδώ μπαίνει το γράφημα “καλό / κακό στρες – βλέπε βιβλίο)

Μοντέλο ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ στρεσοπαραγόντων (Copping)

Στρεσοπαράγοντας
- στάδιο και
- αναμενόμενη πορεία του
Εκτίμηση και Ερμηνεία του στρεσοπαράγοντα
- Κύρια Εκτίμηση
  - Παρόν κόστος ή ζημία
  - Μελλοντική Απειλή
  - Βαθμός πρόκλησης
- Δευτερεύουσα Εκτίμηση
  - εκτίμηση αποθεμάτων αντιμετώπισης και προαίρεσης
Αντιδράσεις Αντιμετώπισης για επίλυση προβλημάτων και συναισθηματική ρύθμιση
- αναζήτηση πληροφορίας
- ευθείες κινήσεις
- αναστολή κινήσεων
- ψυχολογικές δραστηριότητες
- υποστήριξη από άλλους
Έργα Αντιμετώπισης
- Μείωση βλαβερών περιβαλλοντικών συνθηκών
- Ανοχή-διευθέτηση αρνητικών γεγονότων
- Διατήρηση συναισθηματικής ισορροπίας
- Συνέχιση ικανοποίησης σχέσεων με άλλους
Αποτελέσματα Αντιμετώπισης
- Ψυχοσωματική λειτουργικότητα
- Επιστροφή στις συνηθισμένες δραστηριότητες
- Ψυχοσωματική αποδιοργάνωση
Εξωτερικοί μετριαστικοί παράγοντες
- Απτοί Πόροι
  - π.χ. χρήμα, χρόνος
  - Κοινωνική Υποστήριξη
- Άλλοι Στρεσοπαράγοντες
  - π.χ. σημαντικά συμβάντα, καθημερινά γεγονότα
Εσωτερικοί μετριαστικοί παράγοντες
- Συνηθισμένο Στύλ Αντιμετώπισης
- Άλλοι παράγοντες προσωπικότητας που επηρεάζουν την επιλογή στρατηγικής και μέσων αντιμετώπισης

Αντιμετώπιση

η αντίδραση του στρες ποικίλλει από άτομο σε άτομο
- δεδομένου ενός συγκεκριμένου στρεσοπαράγοντα
  - κάποια άτομα δε θα ενοχληθούν καθόλου
  - σ’ αυτούς που θα αντιδράσουν, το στρες θα εκφραστεί με διαφορετική ένταση και μορφή
η ποικιλομορφία αυτής της έκφρασης καθορίζεται από το στυλ αντιμετώπισης του κάθε ατόμου
αντιμετώπιση είναι
- γνωστική διαδικασία
- ξεκινά από τη στιγμή εμφάνισης του στρεσοπαράγοντα
- μέσω της συνεχούς εκτίμησης και χρήσης των αποθεμάτων ενέργειας (υποστηρικτικοί μηχανισμοί και αντίμετρα) καθορίζει το τελικό αποτέλεσμα στον οργανισμό

Ψυχοφυσιολογικές Διαταραχές: Ψυχοσωματικά Προβλήματα

οργανικά προβλήματα: κεφαλαλγίες, έλκη, κροταφογναθικό σύνδρομο, υπέρταση, λουμπάγκο, αυχενικό σύνδρομο, διαβήτης, άσθμα, δερματίτιδες, παθήσεις του ανοσοποιητικού (σκλήρυνση κατά πλάκας, έρπις, καρκίνος, αρθρίτιδες) ευερέθιστο έντερο, διαταραχές ύπνου, διατροφικές διαταραχές κ.α.
ψυχολογικά προβλήματα: διαταραχές άγχους, διάθεσης, επικοινωνίας, συγκέντρωσης κ.α.
το στρες, μέσω της συμπαθητικής διέγερσης
είτε δημιουργεί συνθήκες εμφάνισης των συμπτωμάτων
είτε δημιουργεί συνθήκες συντήρησης και έξαρσης (ένταση – συχνότητα)
- Το βασικό λοιπόν
  - τόσο για αυτούς που νιώθουν ότι το στρες πολλές φορές τους «κυριεύει» και χάνουν τον έλεγχο,
  - όσο και για αυτούς που βιώνουν κάποιο οργανικό πρόβλημα και έχουν αναγνωρίσει σε σημαντικό βαθμό την εμπλοκή του στρες στην εκδήλωση του,
- είναι να
- το ελέγξουν
- κατανοήσουν τον παθογενετικό μηχανισμό του προβλήματος τους, και να λειτουργήσουν ανάλογα

Άλλοι παράγοντες που προδιαθέτουν στο στρες:

συμπαθομιμητικά: καφείνη, νικοτίνη, φάρμακα
- σύνδεση “μυαλού – σώματος”
σωματικοί παράγοντες
- κακή (κουραστική) στάση σώματος
- κόπωση (ξενύχτια – ταλαιπωρίες)
- φυσική κατάσταση (καθιστική ζωή)
τρόποι σκέψης και συμπεριφοράς (συνήθειες, παρέες)

Κεφάλαιο 2 – Η νευροφυσιολογία του στρες